что такое ассимиляция в белорусском языке
Асимиляцыя и дысимиляцыя зычных гукау
Асимиляцыя-гэта фанетычны працыс прыпадабнення аднаго гука да другога. Напрыклад, звонки гук у становишчы перад глухим вымауляецца як глухи – асимиляцыя па глухасци: дарожка-[дарошка], казка-[каска].
Асимиляцыя па глухасци трэба адрозниваць ад аглушэння звонких зычных у абсалютным канцы слова: зуб[зуп]. Вымауленне канцавых глухих и звонких зычных не адрозниваецца: грып[грып].Аглушэнне канцавога звонкага зычнага выкликае аглушэнне папярэдняга звонкага зычнага:з’е[ст].
Глухи перад звонким вымауляецца звонка-асимиляцыя па звонкасци:просьба-[проз’ба].
Асимиляцыя па мяккасци праяуляецца у прыпадабненни зычных[з][с][дз][ц] да наступных мякких:зничка-[з’н’ичка].
У працэсе маулення свисцячыя [з][с] перад шыпячыми[ж][ш][дж][ч] прыпадабняюцца да шыпячых: перавозчык –[перавошчык], а шыпячыя перад свисцячыми вымауляюцца як свисцячыя:купаешся-[купас’ся]. У некаторых выпадках асимиляцыя прывяла да сцяжэння зычных и стала адлюстроувацца на письме: мноства-множства.
Дысимиляцыя – гэта замена аднаго з двух аднолькавых або падобных гукау иншым, менш падобным па вымауленни.Напрыклад, у вынику страты рэдукаваных ъ,ь у словах къто,чъто побач стали близкага утварэння [кт][чт],што прывяло да замены [к][ч] на [х][ш]: хто,што.
Распадабненне спалучэнняу гукау[дт][тт] адбылося у словах весци, плесци,месци.
Асимиляцыя у сучаснай бел.ли-най мове-жывы и актыуны працыс. Дысимиляцыя-з’ява вельми рыдкая, вядомая па сваих выниках з минулых эпох
Склад. Тыпы складоу.Прынцыпы скдадападзелу у беларускай мове
Склад– гэта мінімальная вымаўленчая адзінка, якую ўтварае галосны гук пры спалучэнні з зычным(і) гукам(і) на аснове злітнага з імі вымаўлення. У адпаведнасці з прынцыпам узыходнай гучнасці ў сучаснай беларускай мове могуць стварацца склады наступнай будовы:
Тыпы складоў :
ЗГ га, джы, дзе, лі, рэ
ЗГЗ бэз, кат, лік, шум, вар, лаў, мар
ЗЗГЗ жвір, звон, млын
ЗЗГЗЗ гвалт, хруст, тракт
ЗГЗЗ мант, лент, ліст, факт
ЗЗЗГ зблы, стра, спрэ
ЗЗГЗЗЗ Мінск, спектр
Існуе некалькі класіфікацый тыпаў складоў.
I. Паводле колькасці кампанентаў: 1. аднакампанентныя (аднагукавыя) – складаюцца з аднаго галоснага гука: а, о, і; 2. шматкампанентныя (шматгукавыя) – складаюцца з двух і больш гукаў: вы, шан, кло.
II. II. Паводле наяўнасці/адсутнасці націскнога галоснага гука: 1. націскныя – вымаўляюцца з большай мускульнай напружанасцю галасавых звязак, больш выразна гучаць і ўспрымаюцца: па-ляў-ні¢-чы-мі; 2. ненаціскныя – адрозніваюцца ад націскных меншай сілай, выразнасцю, вышынёй тону і працягласцю вымаўлення. Да ненаціскных належаць пераднаціскныя (па-ляў-ні¢-чымі) і паслянаціскныя склады (паляўні¢-чы-мі).
III. III. Паводле пачатковага гука ў структуры склада: 1. прыкрыты – мае кансанантны пачаткам: га-ла-ва; 2. непрыкрыты – мае вакальны пачатак: а-гонь.
IV. IV. Паводле апошняга гука ў структуры склада: 1. закрыты – мае кансанантны зыход: дом; 2. адкрыты – мае вакальны зыход: ва-да. Адкрытыя склады могуць быць як прыкрытыя (мы), так і непрыкрытыя (а). Закрытыя склады таксама бываюць як прыкрытыя (дах), так і непрыкрытыя (іл). У сучаснай беларускай мове існуе 4 тыпы адкрытых прыкрытых складоў: ЗГ (ры), ЗЗГ (тры), ЗЗЗГ (стры), ЗЗЗЗГ (пстры) і 2 тыпы закрытых непрыкрытых складоў: ГЗ (аб), ГЗЗ (такт). Колькасцю складоў, вымаўленых за адзінку часу (секунду або мінуту), вызначаецца тэмп маўлення (часцей за ўсё вызначаецца ў складах/сек).
Вызначэнне межаў паміж складамі ў слове і на стыку слоў называецца складападзелам. Існуе некалькі тэарэтычных падыходаў і крытэрыяў складападзелу (яны адрозніваюцца адносна таго, якія спалучэнні гукаў у моўнай плыні лічыць складамі, па якіх праходзіць мяжа складападзелу):
· згодна з узрастаннем гучнасці: ва-пна, ка-пні;
· згодна са змяненнем мускульнай напружанасці галасавых звязак: вап-на, ка-пні;
· згодна з рэальнасцю склада ў пачатку слова: вап-на, ка-пні;
· згодна з тэндэнцыяй да адкрытых складоў: ва-пна, ка-пні. У беларускай мове пашыраны прынцып складападзелуў адпаведнасці з узрастаннем гучнасці.:
1. калі ў слове апошні гук галосны, а зычныя і галосныя гукі размяшчаюцца па чарзе, то складападзел праводзіцца паміж галосным і наступным зычным: ба-ра-на-ва-ла, у-за-е-ма-да-па- мо-га;
2. калі паміж галоснымі ёсць спалучэнне шумных зычных гукаў ці шумнага і санорнага, то складападзел праходзіць перад першым зычным, а спалучэнне зычных адносіцца да наступнага склада: мя-тла, по-шта;
3. калі паміж галоснымі ёсць спалучэнне санорнага зычнага з санорным або спалучэнне санорнага з шумным, то складападзел праходзіць паміж зычнымі: санорны адносяць да папярэдняга склада, а другі зычны – да наступнага: жар-ты, роў-ны;
4. спалучэнні зычных гукаў у пачатку слова і ў канцы незалежна ад тыпу зычных, якія спалучаюцца, цалкам адносяцца да склада, утворанага суседнім галосным: зра-бі-лі; 5. складападзел на стыку марфем праводзіцца згодна з тымі ж правіламі, што і не на стыку. З гэтага вынікае, што ў беларускай мове падзел слова на марфемы (пад-ыгр-а-лі) можа не супадаць з падзелам яго на склады (па-ды-гра-лі)
Дата добавления: 2018-02-28 ; просмотров: 2943 ; Мы поможем в написании вашей работы!
Что такое ассимиляция в белорусском языке
Войти
Авторизуясь в LiveJournal с помощью стороннего сервиса вы принимаете условия Пользовательского соглашения LiveJournal
20 фактов про белорусский язык
«Солидарность» собрала два десятка историй о непростой судьбе родного слова белорусов.
Памятник букве «Ў» в Полоцке. фото hotimsk.by
Белорусский язык относится к группе восточнославянских языков вместе с российским и украинским. Преимущественно распространен на территории Беларуси, а также в приграничных регионах Литвы, Польши (имеет статус регионального), России и Украины. По-белорусски разговаривают между собой эмигранты в США. Канаде, Австралии и других странах.
Литературный белорусский язык по разным оценкам насчитывает от 250 до 500 тысяч слов. Диалектный язык Беларуси намного богаче — насчитывает 1,5-2 миллиона слов.
2. Наш язык имеет три алфавита. Кириллический начал применяться во время существования старобелорусского языка — в 14 в. В наши дни это самый массовый вариант алфавита.
Современный вариант белорусской латиницы в метро. фото nn.by
Латиница в белорусском языке появилось в 16 в. Ей активно пользовались белорусские литераторы 19 в. Среди них — Винсент-Дунин Марцинеквич, автор пророческого обращения к соотечественникам «Не забывайте же языка нашего родного, чтобы не умереть».
В 2007-м белорусскую латиницу в топонимии утвердил Международный комитет ООН. Латинице посвящен специальный сайт.
Образец Китаб. фото lingvoforum.net
В 14 в. на территории сегодняшней Беларуси начали оседать татары, захваченные в плен во время ордынских набегов. Результатом ассимиляции стало появление китаб — книг написанных по-белорусски арабской вязью.
3. В белорусском языке используются два правописания. Заложен в 1918-м языковедом и общественно-политическим деятелем Брониславом Тарашкевичем правописание на сегодня называется классическим, или «тарашкевицей». С начала 90-х им пользовались восстановлена газета «Наша Нива» и другие издания.
В 1933-м, а также в конце 1950-х правописание изменили в рамках русификационным реформ. Реформированое правописание имеет неформальное название «наркомовка». После вступления в силу правописного закона 2008-го он окончательно закрепил за собой статус официального правописания.
Газета «Звезда», 1933 год. На «тарашкевице» сообщает о русификационной реформе
4. В результате многолетнего сосуществования белорусского и российского языка появилась так называемая трасянка. Считается, что эта языковое явление стало следствием коммуникации преимущественно белорусскоязычного деревенского населения с русскоязычном городом.
По мнению некоторых исследователей, сталинские репрессии способствовали расширению трасянки, ведь само употребление родного языка могло стать причиной для обвинения в нацдемовщине.
Пример трасянки в общественном транспорте
5. Скульптурным воплощением достопримечательности белорусского языка является памятник букве «Ў» в Полоцке (2003 год). У подножия скульптуры выбиты строки из стихотворения народного поэта Беларуси Рыгора Бородулина: «От Евфросинии, от Скорины, от Полоцка начался мир». Автор проекта — художник и дизайнер Игорь Куржалов.
Букву «Ў» в качестве названия использует минская арт-галерея, а также музыкальная группа — «У краткое».
6. Закон о языках, принятый в январе 1990-го Верховным Советом БCCР, закрепил за белорусским языком статус единственного государственного. Российская признавалась языком межнационального общения.
7. В статусе единственного государственного белорусский язык просуществовал до майского референдума 1995-го, проведенного по инициативе Лукашенко. Российская язык получил статус второго государственного, историческая символика была заменена на переделанную советскую.
Согласно Конституции — 1994 года, вопросы символики и языка нельзя было выносить на референдум, но Лукашенко заявил парламенту, что берет всю ответственность на себя.
8. Последствия «равноправия» языков не заставили себя долго ждать. В том же 1995-м более 100 школ были переведены на российский язык обучения. На сегодня количество белорусскоязычных школьников стремительно уменьшается, в областных центрах и крупных городах на родном языке учатся считанные единицы школьников. В стране нет ни одного высшего учебного заведения, где бы велось обучение по-белорусски. Это один из главных факторов, который сдерживает родителей отдавать детей в белорусскоязычные классы.
9. Согласно данным общенациональных переписей, число тех, кто дома говорит по-белорусски, неумолимо снижается. Если в 1999-м 73,7% жителей Беларуси назвали белорусский язык родным, то в 2009-м уже 53,2%. В 1999-м дома по-белорусски говорили 36,7% опрошенных, 2009-м — 23,4%.
10. Оппоненты Лукашенко считают, что он является одним из ключевых препятствий на пути полноценного развития языка титульной нации. 20 лет непрерывного управления страной он считанные разы говорил по-белорусски, преимущественно во время очередного принятия присяги во время инаугурации.
Чаще всего Лукашенко пренебрежительно высказывается о языке, применяя его, чтобы унизить оппонентов. Он так редко выступает по-белорусски, что каждая такая речь становится поводом для политологических анализов.
Скриншот главной страницы сайта Радио Свобода (Казахстан)
С первых лет правления Лукашенко белорусский язык стал символом гражданского сопротивления. На ней писались песни опальных музыкантов и литераторов.
Пикет в поддержку белорусского языка. Фото Сергея Наумчика
11. В 1989-м было основано Общество белорусского языка имени Франциска Скорины. Фактически оно выполняет функцию полноценного государственного института. Образование, юридическая защита, консультации в вопросах терминологии, издательская деятельность и многое другое.
Пессимисты отмечают, что само существование такой организации ярко свидетельствует о незавидном состоянии белорусского языка. Последние годы ТБМ прежде всего занимается тем, что возвращает языку утраченные в результате референдума — 1995 года позиции.
12. Большая заслуга в сохранении и развитии белорусского языка в важнейшие для белорусов времена принадлежит периодическому печати и электронным СМИ. Вспомним газету «Наша Нива» начала и конца 20 в., газету «Свобода» 1990-х, журнал «Архэ», единственный белорусскоязычный телеканал «Белсат», радио «Свобода» и др.
13. 21 февраля, во Всемирный день родного языка белорусы традиционно пишут общенациональный диктант. Впервые он прошел 23 марта 2008-го, приурочили его к 90-летию Белорусского Народной Республики. Одним из инициаторов выступил политолог и писатель Владимир Подгол.
Возможно, успех диктантов вдохновил авторов бесплатных курсов «Мова ці кава», собирающие аншлаги в Минске и других городах. В свою очередь, это способствовало созданию новых курсов — «Мова нанова».
14. Пока чиновники ни «Дзэ», ни «цэ», решением языкового вопроса занялось гражданское общество и частный бизнес. Многие из вас видели социальную рекламу «Вкус белорусского языка» и «Родные даты». Это все проекты компании «Белвнешреклама», которая объясняет свою инициативу так:
«Белорусский язык имеет несравненное очарование, сочное звучание, специфический колорит, это действительно уникальный язык, самый благозвучный после итальянского и самый древний среди славянских языков».
Вдохновленная успехом первых акций, компания провела совместно с представительством Samsung в Беларуси новый проект «Богатство-Смак-Красота белорусского языка».
15. В этом году в Беларуси в пятый раз прошел ежегодный фестиваль белорусскоязычной рекламы и коммуникации AD.NAK!
Организаторы фестиваля ставят перед собой задачу обратить внимание профессиональных участников рекламного рынка, а также простых белорусов к рекламе, выполненной по-белорусски.
Отметим, что многие мировые и европейские производители не один год рекламируют свою продукцию по-белорусски. Samsung, Bosch, Ceresit — список далеко не полный.
16. Лидер кампании «Делопроизводство по-белорусски!» Игорь Случак не первый год ведет переписку с государственными и частными организациями. Одна из целей компании — внедрение в Беларуси делопроизводство по-белорусски. Случака хорошо знают в футбольных и хоккейных клубах страны, куда он прислал предложения по белорусизации жизнедеятельности команд.
Волонтеры кампании «Делопроизводство по-белорусски!» Выяснили, на каком языке чиновники дают ответы на официальные запросы.
17.Ряд белорусских спортсменов ломают стереотип о том, что язык интересен только людям культуры и оппозиционерам. Футболист Виталий Родионов, например, считает, что говорить по-белорусски становится модно.
Не меньше поклонников родного языка среди белорусских тайбоксеров. Виталий Гурков, Дмитрий Валент, Юрий Булат — эти ребята не только разговаривают по-белорусски, но и призывают делать то же своих соотечественников.
Известна позитивными высказываниями о языке и легкоатлетка Алина Талай.
Не отстают от спортсменов и многие футбольные болельщики, которые украшают трибуны белорусскоязычными баннерами.
18. Примером уважения к белорусскому языку для многих белорусов служат послы зарубежных стран, которые активно использовать ее в публичной сфере. Одним из первых по-белорусски заговорил посол США Джордж Крол. Его инициативу подхватили шведский посол Стефан Эрикссон, литовский — Эдминас Багдонас и другие. Эти иностранные дипломаты вдохновили на изучение родного языка многих белорусов.
19. Наш язык широко представлен в Интернете и в мобильных приложениях.
20. Председатель ТБМ Олег Трусов в вопросах перспектив развития языка демонстрирует сдержанный оптимизм. Он уверен: языковой вопрос на 90% находится в зависимости от политической ситуации:
— Кардинально состояние языка изменится, если на ней заговорит власть — начиная с президента. Тогда за 2-3 года мы придем к настоящему равноправному двуязычию. А еще через лет десять — это средний срок обучения в школе — язык воцарится окончательно. Белорусы говорят на языке начальства.
Асимиляцыя,аглушэнне звонкага зычнага на канцы слова як фанетычныя працэссы беларускай мовы,што не перадаюцца на письме.
Асимиляцыя,аглушэнне звонкага зычнага на канцы слова як фанетычныя працэссы беларускай мовы,што не перадаюцца на письме.
Асіміляцыя – фон. працесс прыпадаблення аднаго гука да другога.
4) [з], [с] – свіст перад шып [ж] [ш]: пераво[ж]чык, [ж]жаць, ра[ш]чоска.
1) закон аглушэння звонкіх зычных на канцы слоў (грыбы – гры/п/, маразы – маро/с/). Выключэнняў няма. З закону вынікае, што на канцы слова перад паўзай у сучаснай беларускай мове звонкія зычныя ніколі не сустракаюцца;
Нациск,яго тыпы и функцыи.Асноуны и пабочны нациск у складаных словах.Лагичны и фразавы нациск.
Націск – вылучэнне аднаго са складоў з дапамогай гукавых сродкаў, дзякуючы чаму слова набывае адметнае фанетычнае аблічча: марыць – марыць, памяць – памяць, гадзіна – гадзіна, выпадак – выпадак, музыка – музыка.
Функции.нациску-кульминацыйная(забяспячэнне.цэласнасци.слова,яго.арганизацыи)-сигнификатыуную(адрозненне.слоу,их.варыянтау,граматычных.форм)-размежавальная(вызначэнне.межау.слова)-экспрэсиуну.(выраженне.адносин.аутара.да.зместу.маулення).
Структурныя.тыпы.нациску-свабодны(можа.падаць.на.любы.склад)фиксавальны(падае.на.пэуны.склад)рухомы(кали.з.аднаго.складу.падае.на.други.адз.лик.и.мн.лик)нерухомы
Фанетычныя.тыпы.нациску-силавы(мускальнае.напружанне)таничны(галасавы.тон)колькасны(працягласць).
Фразавы.нациск-вылучэнне.аднаго.мауленчага.такта.у.межах.фразы.Лагичны-гэта.вылучэнне.у.межах.фразы.слова.для.падкрэсливання.яго.значэння.
Правапіс літар о,э,аўскладаных словах
1. У складаных словах можа быць адзін асноўны і адзін або некалькі пабочных націскаў. Калі ў другой частцы складанага слова націск на першым складзе, то ў першай частцы замест о пішацца а: дабрадзей, скараход, салявар, дабраякасны, галаваломка, вадасховішча, малатабоец, бамбасховішча, раўнапраўе.
Літара о захоўваецца ў складаных словах, першай часткай якіх з’яўляюцца слова-, што-, фота-, мота-: словазлучэнне, словазмяненне; штодзённы, штомесяц, штогод; фотаздымак, фотакопія, фотаплёнка, фотакамера, фотавыстаўка і г. д.; але: фатаграфія і вытворныя ад яго; мотагонкі, мотакрос, мотаспорт і г. д.; але: матавоз, матацыкл і вытворныя ад іх.
2. Калі ў другой частцы складанага слова націск не на першым складзе, то ў першай частцы захоўваецца о: асновапалажэнне, бавоўнапрадзільны, вогнетрывалы, водаразмеркавальнік, вагонарамонтны, востракамбінацыйны, высокаідэйны, галоўнакамандуючы, корманарыхтоўка, конегадоўля.
У першай частцы некаторых складаных слоў, асабліва навуковых тэрмінаў, можа выразна праяўляцца пабочны націск і тады, калі асноўны націск падае на першы склад другой часткі. У такім выпадку пад пабочным націскам у першай частцы захоўваецца напісанне о: агорафобія, азонастойкі, азотнакіслы, збожжасховішча, коксагазавы, манголазнаўства, мовазнаўства, мовазнаўчы, маторазборка, работадавец, словатворчасць, фондасховішча і інш.
Ва ўсіх іншых выпадках напісанне падобных слоў вызначаецца па слоўніку.
3. Літара о пішацца ў першай частцы складаных слоў, калі другая частка пачынаецца з ў (у нескладовага): марозаўстойлівы, торфаўборачны, вогнеўстойлівы, збожжаўборка.
4. Лічэбнікі ад 600 да 800 утвараюць асобны тып складаных слоў, у якіх першая частка скланяецца і пішацца як самастойнае слова.
Н. шэсцьсот семсот восемсот
Р. шасцісот сямісот васьмісот
Д. шасцістам сямістам васьмістам
В. шэсцьсот семсот восемсот
Т. шасцюстамі сямюстамі васьмюстамі
М. (аб) шасцістах сямістах васьмістах
5. Гук [э] у першай частцы складаных слоў захоўваецца і абазначаецца літарай э: мэтанакіраваны, мэтазгодна, рэдказубы, шэравокі, арэхападобны, крэдытаздольнасць, тэлебачанне.
6. У складаных словах, утвораных ад лічэбніка ў форме роднага склону і іншага слова, першая частка пішацца так, як яна пішацца ўродным склоне лічэбніка: трохдзённы, чатырохпавярховы, шасціствольны, шасцісоты, пяцідзёнка, дзесяцігодка, сямікласнік, васьмігадовы, васьмісоты, дзевяціградусны, саракагоддзе, саракапяцітонны, двухсотметровы.
7.Калі складаныя словы маюць у сваім складзе больш за дзве часткі, то кожная з іх пішацца як асобна ўзятае слова: авіяматорабудаванне, аўтатрактарабудаванне, аэрафотапрыбор.
Алфавіт(грэц. alphabetos – з назваў першых дзвюх літа-раў грэцкага алфавіта – «альфы» і «бэты», у пазнейшым вымаўленні «віты») – гэта сістэма графічных знакаў фанематычнага пісьма – літараў, замацаваных у адпаведнай паслядоўнасці.ў той ці іншай пісьмовай мове. Асноўныя патрабаванні да алфавіта – дакладная колькасць адпаведных літараў і тыповых.гукаў (фанемаў), прастата абрысаў графічных знакаў і іх зручнасць для напісання, выразнае адрозненне адной літары ад.іншых.
ЛІ́ТАРА, графічны знак, які выкарыстоўваецца для азначэння на пісьме гукаў мовы. Літары складаюць асноўную частку графічных сродкаў мовы.
Існуюць два не цалкам дакладныя, але шырока вядомыя і ўжываныя тэрміны: галосныя літары і зычныя літары, якія апісваюць такія літары, якія азначаюць адпаведныя назве літары галосныя і зычныя гукі (фанемы).
Літары могуць азначаць адзін гук (адназначныя літары) і больш (напр., двухзначныя). Для шматзначных літар выдзяляюцца асноўныя значэнні літары — такія, якія азначаюць гукі ў моцнай пазіцыі і другарадныя значэнні літары — такія, якія азначаюць гукі ў слабой пазіцыі.
Апроч літар, у графічных сістэмах важную ролю граюць нялітарныя знакі. НЯЛІ́ТАРНЫ ЗНАК, графічны знак, які не з’яўляецца літарай.
Да такіх знакаў належаць апостраф, знак націску, злучок (дэфіс), знак параграфа, знакі прыпынку, лічбы і розныя матэматычныя знакі, прамежкі між словамі і часткамі друкаванага тэксту, знакі спецыяльных відаў пісьма, напр., транскрыпцый і інш. Знак параграфа ((§); В Юникоде U+00A7, в HTML §) — типографский знак, который употребляется для обозначения параграфа в документах Апостро́ф[1] (фр. apostrophe от др.-греч. ἀπόστροφος — «обращённый назад») — орфографический знак в виде надстрочной запятой (’), который употребляется в буквенном письме разных языков в различных функциях.
Літара і пішацца ў пачатку слова, пасля зычных пішацца ы або і ў залежнасці ад цвёрдасці або мяккасці зычных. Літары е, ё, ю, я ў пачатку слова, у сярэдзіне слова пасля галосных, ў (у нескладовага), раздзяляльнага мяккага знака і апострафа абазначаюць на пісьме спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі [э], [о], [у], [а]: елка –– [йэ]лка, юны –– [йу]ны, яма –– [йа]ма; паехаў ––па[йэ]хаў, паёк –– па[йо]к, саюз –– са[йу]з; здароўе –– здароў[йэ]; льеш –– ль[йэ]ш; аб’езд –– аб[йэ]зд, б’ю –– б[йу], сям’я — сям[йа].
Літары я, ё, е, ю, і пасля зычных абазначаюць мяккасць зычных і адпаведныя галосныя гукі [а], [о], [э], [у], [і]: сяду –– [с’а]ду, вязу –– [в’а]зу, мёд –– [м’о]д, лета –– [л’э]та, люты –– [л’у]ты, ліст –– [л’і]ст.
Беларуская графіка заснавана на двух прынцыпах — гукавым і складовым. Гукавы прынцып заключаецца ў тым, што літара як графічны знак ужываецца ў залежнасці ад суседніх літар і служыць для абазначэння аднаго пэўнага гука. Складовы прынцып беларускай графікі заключацца ў тым, што літара як графічны знак можа: а) абазначаць два гукі; б) выконваць, акрамя асноўнай функцыі абазначаць гук, дадатковую функцыю. Менавіта дзякуючы складоваму прынцыпу дасягаецца эканомія графічных сродкаў. Беларуская графіка непасрэдна звязана з фанетыкай, таму што яна будуецца ў адпаведнасці з гукавой сістэмай сучаснай беларускай мовы.
ПЕРЫФРАЗ (ПЕРЫФРАЗА)
(назоўнік | мужчынскі і жаночы род | кніжнае)
Выраз, які з’яўляецца апісальнай перадачай сэнсу другога выразу ці слова, напр. «цар звяроў» замест «леў». || прыметнік: перыфрастычны. П. выраз. АФАРЫЗМ(з грэч.) – выяўленая ў кароткім, трапным выслоўі значная і арыгінальная думка ў навукова-публіцыстычнай, філасофскай, мастацкай літаратуры, а таксама і ў вуснай форме. «Не шукай ты шчасця, долі на чужым, далёкім полі» (Я. Купала), «Слоў не крышыць ні век, ні тапор» (Я. Колас). Афарызмамі з’яўляюцца шматлікія народныя прыказкі («Чым за морам віно піць, лепш з Нёмана вадзіцу», «Груган гругану вока не выдзяўбе»). Афарызмы з’яўляюцца самастойнымі мініяцюрнымі творамі, калі не ўключаны ў аўтарскі кантэкст – у сказ, напрыклад: «Шчасця большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарастаці» (В. Таўлай). Калі афарызмы ўключаны ў аўтарскі кантэкст, то ён не становіцца афарыстычным, напрыклад: «Хоць, праўда, хлеб ядуць і з вуды, але не ўсе і не заўсюды» (Я. Колас – афарызм); “А што “жывуць на свеце людзі з вуды, але не ўсе і не заўсюды” нічога, браце пісьменнік, не зробіш. бываюць творчыя няўдачы” (Я. Брыль – кантэкст не афарыстычны). Літаратурная мова ўзбагачаецца не толькі самабытнымі афарызмамі, а і запазычанымі з іншых моў (выслоўі, крылатыя словы).
27.Паняцце.пра.марфему.Характарыстыка.асноуных.марфем. З фанемаў складаюцца структурныя адзінкі больш высокага яруса – марфемы. Галіна мовазнаўства, якая вывучае марфемы як часткі слова, структуру і тыпы марфемаў, заканамернасці іх спалучэння і функцыянавання ў мове, называецца.марфемікай
У марфеміцы разглядаюцца найперш віды марфемаў паводле іх месца ў слове, іх функцыі, віды афіксаў, тыпы значэнняў, якія выражаюцца марфемамі, правілы вылучэння марфемаў у словах і іх аб’яднанне ў словы ды іншае.
Каранёвая марфема – гэта асноўная марфема слова (без.кораня слова не існуе), яна выступае носьбітам агульнага лексічнага значэння аднакаранёвых (роднасных) слоў. Напрыклад, у роднасных словах рука – ручка – ручны – рукаў – ручнік.корань рук-(руч-) выяўляе агульнае лексічнае значэнне ‘які звязаны з паняццем «рука»’.
Нельга сцвярджаць, што корань – нязменная частка слова, бо гэтая марфема можа змяняць сваё гучанне ў выніку розных чаргаванняў гукаў. Карані могуць існаваць разам толькі з канчаткамі, г.зн. без.спалучэння з суфіксамі ці прыстаўкамі: хата, стол, новы. Гэта.свабодныя карані. У мовах найбольш пашыраныя словы, якія маюць адзін.корань; іх называюць простымі. Але ёсць і словы з двума і.болей каранямі, іх называюць складанымі: вадаспад, месяца-ход, землятрус, дабрабыт,
Афіксы могуць займаць рознае месца ў дачыненні да кораня: знаходзіцца перад коранем ці пасля яго, абдымаць яго з.абодвух бакоў ці быць усярэдзіне кораня, у адпаведнасці з чым
яны падзяляюцца на прэфіксы, постфіксы, трансфіксы, амбіфіксы, конфіксы, інфіксы.
Прэфікс (лац. praefixum – ‘прымацаванае спераду’) – марфема, якая знаходзіцца перад коранем; яна ў беларускай і рускай.і іншых мовах прыстаўляецца да цэлага слова, не змяняючы яго
як часціну мовы, таму яе называюць прыстаўкай: адысці, падысці, падклас, найвышэйшы;
Постфікс (лац. postfixum, ад post – ‘пасля’ і fixum – ‘прымацаваны’) – марфема, якая знаходзіцца пасля кораня. Да постфіксаў належаць суфіксы і флексіі, а таксама асноваўтваральныя
элементы (белар. неба – няб-ёс-ы, руск. слово – слов-ес-ный).
Суфікс(лац. suffixus – ‘прымацаваны знізу’) – марфема,якая далучаецца да кораня ці вытворнай асновы і служыць.для ўтварэння новых слоў: белар. хата – хатні, слухаць – слу-хач, Суфіксы могуць утвараць і формы слоў: а) форму прошлага часу дзеяслова: хадзі-л-а, чыта-ў; б) форму вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў: вясёлы – весялейшы, прыгожа – прыгажэй.
Флексія (лац. flexio – ‘згінанне, пераход’) – службовая марфема, якая «завяршае» (канчае) афармленне словазменнай часціны мовы і паказвае на сінтаксічныя адносіны гэтага слова да
іншых у словазлучэнні і сказе; звычайна флексіі знаходзяцца на.канцы зменнага слова, таму і атрымалі назву канчаткі (руск.окончание, польск. koсcуwka, чэшск. і славац. koncovka). Ёсць
склонавыя канчаткі (кніг-а, кніг-і, кніз-е, кніг-у і г.д.), асабовыя канчаткі (піш-у, піш-аш, піш-а, піш-ам, піш-аце, піш-уць),родавыя канчаткі (пякл-а, пякл-о).
Амбіфікс– службовая марфема, якая можа знаходзіцца як.перад коранем, так і пасля яго. Напрыклад, англійскі амбіфікс.out у ролі прэфікса ў выпадках кшталту outcome ‘зыход’, але ў
ролі постфікса ў come-out- ‘зыход’
Конфікс (лац. confixum — ‘сумесна ўзятае’) – несуцэльная службовая марфема (камбінацыя з прэфікса і постфікса),якая абдымае корань з двух бакоў і надае слову новае значэнне.
Інфікс (лац. infixus – ‘устаўлены’, infixum – ‘уваткнутае,прымацаванае ўсярэдзіне’) – марфема, якая ўстаўляецца («утыкаецца») усярэдзіну несуцэльнага кораня: напрыклад, інфікс
цяперашняга часу –n- у лацінскай мове ў дзеясловах findo
Трансфікс (лац. trans – ‘праз, цераз’ і fixus – ‘прымацаваны’)– несуцэльная марфема з галосных гукаў, якія ўстаўляюцца ў несуцэльны кансанантавы корань. Трансфіксы ўласцівыя арабскай
мове, дзе карані складаюцца з зычных гукаў, а трансфіксы – з галосных; галосныя ўстаўляюцца між зычных і выражаюць пэўнае.значэнне.
Інтэрфікс (лац. inter – ‘паміж’ і fixus – ‘прымацаваны’) –службовая марфема, якая служыць для сувязі каранёў (асноваў)у складаным слове. Інтэрфіксамі выступаюць злучальныя фанемы ‹о›, ‹е› ў славянскіх мовах: руск. лесоруб,бурелом, польск.listonosz, белар. часопіс, землекарыстанне;
Афіксы бываюць рэгулярныя і нерэгулярныя. Рэгулярныя.афіксы – тыя, што выкарыстаны ў многіх словах (канчаткі назоўнікаў, прыметнікаў, дзеясловаў, прыстаўкі за-, пера-), нерэ-
Няпоуныя.сказы.и.их.тыпы.
Няпоўныя двухсастаўныя сказы трэба адрозніваць ад.структурна падобных да іх аднасастаўных сказаў, асабліва няпэўна-асабовых. Параўнаем два сказы: Танкісты маскіравалі машыны галлём. Сляды гусеніц зацярушвалі дробным веццем (І.М.);Апошнія гады тут бульдозерам ссоўваюць у груды торф, месцамі.яго выбралі зусім. Калісьці гэты торф капалі зімою шуфлямі і.рыдлёўкамі (В.Г.). Першы сказ (другая яго частка) – двухсастаўны.няпоўны кантэкставы, таму што з папярэдняга кантэксту відаць,што танкісты зацярушвалі дробным веццем сляды гусеніц. Другі
сказ – аднасастаўны няпэўна-асабовы. У аднасастаўных сказах пропуск галоўнага члена (структурна падобнага да дзейніка ці выказніка) не парушае ні структуры (сказ разглядаецца як поўны), ні сэнсу ўсяго сказа.Няпоўнымі кантэкставымі лічацца тыя сказы, у якіх апушчаныя члены лёгка ўзнаўляюцца з папярэдняга кантэксту: У жніво.дождж пахне свежаю саломаю і даспелым коласам, у пару сенавання – прывялаю атаваю, восенню – пераспелымі слівамі, яблы-
камі, бульбоўнікам (Я.С.).
Калі неназваныя члены сказа падказваюцца пэўнымі абставінамі,самой сітуацыяй, такія сказы называюцца няпоўнымі сітуацыйнымі:На прыпынку непрыкметна сабраліся людзі. І Сямён дакладна ведаў ужо, што большасць іх спяшаецца туды ж, куды і ён – на.свой завод. Усяго некалькі дзён назад ён пазнаёміўся тут з адным.старым.
Асобнае месца займаюць эліптычныя сказы, іх лінгвісты.лічаць пераходным тыпам паміж поўнымі і няпоўнымі сказамі. У.эліптычных сказах адсутнічае дзеяслоў-выказнік, аднак у такіх сказах ёсць акалічнасці (часцей акалічнасці месца), якія якраз і паказваюць на пропуск выказніка. Структурна сказ успрымаецца як няпоўны, а семантычна – як поўны: Над лесам – поўны, таямнічы.месяц (Б.); У парку – лістапад (Дз.).
У няпоўным сказе пры наяўнасці паўзы і адпаведнай інтанацыі ставіцца працяжнік: Голас незнаёмага можа здзівіць, голас.друга – на хвіліну спыніць, голас любай – сагрэць сонцам лета, го-
55. ГАЛОЎНЫЯ ЧЛЕНЫ СКАЗА
Дзейнік і выказнік
Даданыя члены сказа
Дапаўненне
Дапаўненнем называецца даданы член сказа, які абазначае аб’ект і адказвае на пытанні ўскосных склонаў.
Як член сказа, дапаўненне звычайна выражаецца назоўнікам, займеннікам, лічэбнікам ва ўскосных склонах. Напрыклад: Мне не даюць грыбы спакою, баравікі мне часта сняцца, мне з імі трэба паквітацца; Усе за аднаго, адзін за ўсіх.
Прамое і ўскоснае дапаўненне
Дапаўненне, што звязана з пераходным дзеясловам і выражана вінавальным склонам без прыназоўніка, называецца прамым. Прамое дапаўненне абазначае аб’ект, на які накіравана дзеянне. Напрыклад: Новыя домікі стройнымі і шчыльнымі радамі закрылі ваенныя пажарышчы.
Дапаўненне, выражанае назоўнікам (або іншай субстантываванай часцінай мовы) у родным, давальным і творным склонах без прыназоўніка або ў любым склоне з прыназоўнікам, называецца ўскосным. Напрыклад: Паветра пахла канюшынай, жытамі; прымешваўся водар гурковага цвету, медуніцы, спелых кменаў.
Азначэнне
Азначэннем называецца даданы член сказа, які паказвае на прымету, якасць ці уласцівасць прадмета. Азначэнне як член сказа звычайна звязваецца з назоўнікам і залежыць ад яго. Напрыклад: Пад сінім небам залацяцца неабсяжныя нівы.
Азначэнні падзяляюцца на дапасаваныя і недапасаваныя.
Дапасаваныя азначэнні выражаюцца прыметнікамі, дзеепрыметнікамі, парадкавымі лічэбнікамі і тымі займеннікамі, якія змяняюцца і дапасуюцца да назоўнікаў як прыметнікі. Дапасаваныя азначэнні набываюць форму роду, ліку і склону таго назоўніка, ад якога залежаць. Напрыклад: Цёплая летняя ноч павольна апускалася на зямлю.
Недапасаваныя азначэнні выражаюцца назоўнікамі або займеннікамі ва ўскосных склонах, а таксама інфінітывам, прыслоўем і дзеепрыслоўем. Недапасаваныя азначэнні не прыпадабняюцца да таго слова, ад якога залежаць, а звязваюцца з ім сувяззю кіравання або прымыкання.
Прыдатак
Разнавіднасць азначэння, выражаная назоўнікам, які дапасуецца да паясняльнага слова ў склоне. Падкрэслівае характэрныя асаблівасці:
1. род заняткаў: студэнты-дружыннікі
2. прафесію: настаўнік Клязовіч Сяргей Іванавіч
3. нацыянальнасць: дзяўчынка-буратка
4. уласнае імя: планета Венера
5. эмацыянальную ацэнку, своеасаблівасць прадмета, асобы: восень-чараўніца, хлопец-маўчун.
* словы з прыдаткамі ад складаных слоў (абазначаюць адно паняцце):
* словы з прыдаткамі ад сінанімічных спалучэнняў (з’яўляюцца адным членам сказа):
Акалічнасцю называецца даданы член сказа са значэннем якаснай характарыстыкі дзеяння, спосабу дзеяння і умоў, якія суправаджаюць дзеянне.
У ролі акалічнасці выступаюць прыслоўі і дзеепрыслоўі, назоўнікі ва ўскосных склонах, лічэбнікі або спалучэнні лічэбніка з назоўнікам, неазначальная форма дзеяслова. Напрыклад: Начамі павяваў здаровы і прыемны халадок. Ян ішоў дахаты не спяшаючыся. Каця ўздрыгнула ад нечаканасці. Мы адышліся досыць далёка ад чыгункі і спыніліся раніцай на ўзлеску адпачыць.
Акалічнасці падзяляюцца на некалькі разрадаў: месца, часу, прычыны, мэты, спосабу дзеяння, меры і ступені, умовы.
Акалічнасць месца абазначае месца дзеяння, напрамак, шлях руху і адказвае на пытанні дзе? куды? адкуль? дакуль? Выражаюцца прыслоўямі месца, назоўнікамі ў формах ускосных склонаў з прыназоўнікам і без прыназоўніка, устойлівымі зваротамі: Тут, у лясніцтве Лімень, берагі цвёрдыя, і бабры робяць у іх норы, наверх нацягваюць галлё, бярвенні.
Акалічнасць часу абазначае час дзеяння і адказвае на пытанні калі? з якога часу? да якога часу? за які час? У ролі акалічнасцей часу выступаюць прыслоўі часу, назоўнікі ў форме ўскосных склонаў і ўстойлівыя звароты: Днём яшчэ было цёпла, а пад вечар апусцелая, няласкавая зямля стыла на холадзе.
Акалічнасць прычыны раскрывае прычыну ўзнікнення дзеяння і адказвае на пытанні чаму? з якой прычыны? Выражаецца прыслоўямі прычыны, ускоснымі склонамі назоўніка, словазлучэннямі: Знячэўку Базыль так перапалохаўся, што ўвесь задрыжаў і падскочыў.
Акалічнасць мэты абазначае мэту дзеяння і адказвае на пытанні дзеля чаго? з якой мэтай? Прыслоўі мэты, ускосныя склоны назоўнікаў, інфінітыў і устойлівыя звароты ўжываюцца для выражэння акалічнасці мэты: У Белавежскай пушчы зроблены вялікія і маляўнічыя штучныя азёры для звярыных вадапояў.
Акалічнасці меры і ступені абазначаюць меру і ступень праяўлення дзеяння ці прыметы і адказваюць на пытанні колькі? як многа? у якой ступені? Такія акалічнасці выражаюцца спалучэннем колькасных і якасных прыслоўяў, назоўнікамі ў формах ускосных склонаў з прыназоўнікамі і без іх, колькасна-іменнымі словазлучэннямі: Не пабаяўся прайсці пяхотам цэлых сто вёрст, каб паступіць на рабфак.
57.Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам57. Працяжнік ставіцца паміж дзейнікам і выказнікам:
калі абодва галоўныя члены сказа выражаны назоўнікам у назоўным склоне і пры выказніку адсутнічае дзеяслоў-звязка.
Мінск –– сталіца, гордасць наша, слава ўсёй краіны (Я. Купала).
Матчыны рукі –– залатыя рукі (І. Мележ).
Фразеалогія –– раздзел мовазнаўства, які вывучае семантычныя, граматычныя і стылістычныя асаблівасці ўстойлівых выразаў.
Прастора і час –– усеагульныя формы каардынацыі з’яў і падзей;
калі абодва галоўныя члены ці адзін з іх выражаны неазначальнай формай дзеяслова.
Вучыцца ў народа –– задача кожнага пісьменніка (К. Чорны).
Хату зрабіць –– не скрынку збіць (Прыказка).
Дзетак узгадаваць –– не грыбкоў назбіраць (Прыказка);
калі перад выказнікам ёсць словы гэта, вось, значыць, гэта значыць, гэта ёсць.
Паэзія –– гэта пакута і радасць, праклён і бязлітаснасць, споведзь і гордасць (П. Панчанка).
Кожны чалавек –– гэта цэлы свет (К. Чорны).
Цімох і Гануля –– вось роўная пара (Я. Купала).
Ігнараваць мову –– гэта значыць ігнараваць народ, нацыю (П. Пестрак);
калі дзейнік і выказнік выражаны лічэбнікамі або адзін з іх выражаны назоўнікам у назоўным склоне, а другі –– лічэбнікам ці колькасна-іменным спалучэннем.
калі выказнікам выступае ўсечаная форма дзеяслова, выклічнік або гукапераймальнае слова.
Н-д: Уладзік зараз –– шмыг у дзверы (Я. Колас). А куля –– дзык! А другая ў руку (Я. Брыль).
Я –– хоп за павады! Конь спужаўся, а я –– скок на яго (Я. Колас).
Аднародныя члены сказа
Два ці больш члены сказа, якія выконваюць аднолькавую сінтаксічную функцыю, адносяцца да аднаго і таго ж слова або словазлучэння і характарызуюцца інтанацыяй пералічэння, называюцца аднароднымі.
Аднародныя і неаднародныя азначэнні
Азначэнні бываюць аднародныя і неаднародныя.
I. Азначэнні аднародныя, калі абазначаюць:
а) адметныя прыметы прадметаў;
б) розныя прыметы аднаго і таго прадмета, характа-
рызуючы яго з аднаго якога-небудзь боку (знешні выгляд, якасць, форма і інш.). Напрыклад: Свечкі разлівалі мяккае, спакойнае святло.
Аднароднымі звычайна з’яўляюцца адзіночнае азначэнне і наступнае за ім азначэнне, выражанае дзеепрыметным словазлучэннем. Напрыклад: Бабровая хатка пакрыта новымі, зрэзанымі нядаўна палкамі.
Азначэнні аднародныя, калі ўтвараюць сэнсавую градацыю (кожнае наступнае азначэнне ўзмацняе выражаную ім прымету), напрыклад: Лёгкія, іскрыстыя, празрыста-ажурныя песенныя збудаванні ўзнікаюць адно за адным, чаруюць музыкай, разлівам пачуцця, некранутай чысцінёй у вершах Купалы «Песня», «Бой», «А зязюлька кукавала. »
Неаднароднымі трэба лічыць два азначэнні, з якіх першае адносіцца не непасрэдна да назоўніка, а да спалучэння назоўніка з папярэднім азначэннем, напрыклад: Знойдзеш на лузе і шэранькія шышачкі зязюлек, якія перамяшаліся з цёмна-сіняй дзікай цыбулькай.
Азначэннем называецца даданы член сказа, які паказвае на прымету, якасць ці уласцівасць прадмета.
1. Калі пералічваюць прыметы (аднайменных) прадметаў (колер, якасць, форма, знешні выгляд):
Жоўтыя, чырвоныя, ружовыя астры цвілі ў палісадніку.
2. Калі дапасаваныя азначэнні стаяць пасля азначаемага слова:
Лес, ціхі, маўклівы, сустрэў нас непрыветна.
Мы выйшлі з сада і акунуліся ў сінія, шаўковыя туманы.
І прыйшлося Васілю хочаш не хочаш адкрывацъ недаверлівае, закрытае на моцны замок сэрца.
1. Калі азначэнні характарызуюць прадмет з розных бакоў:
Пад сонцам грэліся бярозы ў белым тонкім палатне.
2. Калі першае азначэнне паясняе спалучэнне азначэнне + назоўнік, а не сам назоўнік:
Стол засланы белым ільняным абрусам.
азначэнні неаднародныя, але аддзяляюцца коскамі, калі другое азначэнне паясняе, канкрэтызуе, удакладняе сэнс першага:
Апошняя, найбольш чаканая сустрэча не прынесла Івану палёгкі, Вера яго так і не зразумела.