что такое алып кашу в казахстане
За кражу невесты можно было лишиться головы — традиция Қыз алып қашу
В древнем казахском законе «Жеті жарғы» (семь сводов) традиции Қыз алып қашу (буквально: украсть девушку) отведена отдельная глава. И не все с этим ритуалом так однозначно.
Традиция Қыз алып қашу в современном Казахстане трактуется достаточно однобоко, без учета многочисленных нюансов. Вот что в книге о «Жеті жарғы» пишет ученый Жамбыл Артыкбайулы:
1. Если джигит крадет свою засватанную невесту, его родственники платят штраф (обычно дают коня и чапан).
2. Если засватанная девушка убегает с другим джигитом, ее родственники возвращают засватавшему жениху калым и выдают за него другую девушку. Кроме того, платят штраф в размере калыма.
3. Если выясняется, что отец девушки не имеет к этому отношения, штраф выплачивает джигит, укравший девушку.
4. Если родственники засватанной девушки вовремя не попросят прощения и не возвратят калым, другая сторона вправе требовать для виновника смертную или же барымтовать живность.
5. Если парень крадет незасватанную девушку, он платит калым и тоғыз (девять животных, обязательно включая верблюда).
Похищение засватанной девушки считалось преступлением
Кража никем незасватанной девушки преступлением не считалась, а вот умыкание засватанной строго каралось. Поэтому кража будущей невесты была не столь частым явлением, как сейчас думают многие.
Ученый Шайзада Тохтабаева пишет:
«Кража невесты в былые времена обычно заканчивалась распрей, так как «свободных» девушек практически не было,
их засватывали с раннего детства. Иногда умыкание совершалось по обоюдному согласию любящих, иногда против воли девушки. Похищение невесты всегда было обусловлено конкретными причинами. В их основе лежало нарушение обещанного слова ее отцом относительно размера калыма или материальные затруднения юноши.
Однако случалось, что даже засватанная девушка убегала с любимым. Если д евушку удавалось вернуть засваташему жениху, на похитителя и его родственников накладывался штраф в размере калыма. Если жених-похититель не возвращал засватанную, он должен был выплатить калым в двойном размере. Отец невесты, в случае причастности к случившемуся, должен был отдать одну или двух дочерей без калыма».
Кровосмешение под запретом
Поэт Шакарим Кудайбердиулы (1858-1931) в поэме «Калкаман и Мамыр» описывает историю, имевшую место в 1722 году. Если кратко, суть ее такова:
Девушка говорит своему возлюбленному Калкаману, что в роду Тобыкты такого еще не было. Юноша в качестве аргумента цитирует закон исламского шариата, где говорится, что внучатые родственники вправе заключить брак.
Мамыр:
Қыз алған жоқ жақыннан Тобықты әзір,
Өлтірем деп жүрмесін бізді қазір,
Өзімді аяп тұрғам жоқ, сізді аяймын,
Сен сау қалсаң, болар ем мен-ақ нәзір.
Қалқаман:
Мамыр-ау, айтып тұрсың әлденені,
Шариғат қосады екен немерені.
Қайғы ойлап, жаман ырым айта берме,
Алаңсыз сүйген болсаң анық мені.
Мамыр:
Мен сенсіз тірі тұрман,
Үш қайырдым сөзіңді мен антұрған,
Бір құдайға сыйынып ал да жөнел,
Жаныңда өлсем разымын, жаным құрбан!
Қалқаман:
Алдандырдым мен сізді сөзбенен құр,
Тәуекел деп аллаға, тез, жылдам жүр.
Заман қандай болар деп дайындап ем,
Боз жорға атым белдеуде ерттеліп тұр.
Мінді де екі ғашық кетіп қалды,
Ауылға бір сағатта жетіп барды.
Не болса да қылдым деп бір жұмысты,
Бара сала Олжайға кісі салды.
Калкаман:
Милая Мамыр, говоришь ты мне, что
Шариат разрешает родичей внучатых союз.
Не надо несчастья на наши головы звать,
Если любишь и готова со мною бежать.
Мамыр:
Милый, я не жива без тебя,
Три раза сказала тебе «нет», за это ненавижу себя.
В руки Бога отдай нашу судьбу,
Увези меня! Если надо умереть, я готова! Тебя лишь люблю!
Калкаман:
Я все сказал, теперь слову конец!
Я верю в Аллаха и тебя увезу под венец.
Не знал, как будет, что ответишь мне ты,
Иноходец стоит, поскачем, не оставляя следы.
Вскочив на коня, они помчались вперед,
Через час были в ауле, их увидел народ.
«Я сделал, что думал» — сказав, Калкаман
К Олжаю пришел и пред аксакалом предстал.
(Смысловой перевод автора статьи)
Если не нравился засватавший жених
Бывало и так, что девушке не нравился жених, ее засватавший. Зачастую это являлось причиной осуществления традиции Қыз алып қашу. В рассказе «Красавица в трауре» Мухтара Ауэзова о сосватанной девушке есть такие строки:
«Жених Карагоз был хромым, в юности повредил ногу. Даже в родной семье его не почитали и недолюбливали. Стыдно было Карагоз идти за жалкого, хилого и богом обиженного человека. И хотя было немыслимо ослушаться родительской воли, недовольства о на не скрывала».
Акыну Жамбылу пришлось вернуть девушку
Великий акын Жамбыл в молодости украл себе невесту. Писатель Сабит Муканов, знавший о случившемся со слов самого Жамбыла, в предисловии к книге сочинений акына, вышедшем в 1946 году, написал так:
«Молодой Жамбыл влюбился в девушку по имени Бурым, которая была уже засватана. Жамбыл украл девушку с ее согласия. Молодые спрятались у дальнего родственника акына. Тогда к Жамбылу пришли аксакалы рода Екей и сказали, что если он не вернет чужую невесту, могут начаться межродовые тяжбы, а это ляжет тяжелым бременем на плечи всего рода. Тогда Жамбыл был вынужден вернуть девушку».
История появления великой песни
Все казахи знают песню «Хорлан» Естая Беркимбайулы (1868-1946), которую он посвятил своей любимой. Но мало кто знает, что своим появлением она обязана традиции Қыз алып қашу. Исследователь Каюм Мухамедханулы встретился с певцом в августе 1939 года и записал с его слов историю великой любви:
— «Хорлан» моя первая песня, которую я сочинил сердцем. Тогда мне было 20 лет, — он грустно замолчал.
Я несколько раз просил его рассказать свою историю, которая имела место полвека тому назад, и он медленно начал свой рассказ.
— Шошай, сын Сулеймена, решил поехать за 150 верст к своей невесте в волость Маралды и обратился к певцу Естаю с просьбой сопровождать его.
Уважаемые люди Маралды, волостной Сункар и бий Султан, хорошо встретили жениха и его свиту. У Султана были две красавицы дочери: старшую звали Хорлан, а младшую Хусни. Н а торжестве д жигит всем понравился своим пением и обратил на себя внимание красавицы Хорлан. Естаю девушка тоже приглянулась. За дни, проведенные вместе, молодые много общались, познакомились поближе и между ними вспыхнуло сильное пламя любви. Но оказалось, что девушка была уже засватана.
Несмотря ни на что, влюбленные дали друг другу клятву всегда быть вместе. Они договорились, что через год Естай вернется за ней. Как и обещал, вместе со своим другом Кожахметом через год он вернулся за девушкой, чтобы украсть. Д жигиты Абдильда и Нургали из аула Султана захотели помочь молодым. Но как бы они ни старались, ничего не получилось. Султан, прознав обо всем, быстро выдал дочь за засватавшему ее жениху. Вот тогда и появилась песня «Хорлан».
Естай не переставал любить Хорлан. Через шесть лет он приехал в далекий город Шот, чтобы увидеть свою любимую. Встреча эта была последней. Больше они никогда не виделись…
Во время своего рассказа певец все время смотрел на кольцо и тихо повторял: «Это память о моей Хорлан».
Естаю Беркимбайулы был 71 год, когда он поведал К. Мухамедханулы историю любви всей своей жизни. Говорят, он завещал, чтобы после его кончины кольцо, которое подарила любимая Хорлан, не снимали с его пальца.
Традиция Қыз алып қашу сегодня
Сегодня Қыз алып қашу зачастую происходит по договоренности и расценивается скорее как дань древней традиции и по-своему интересное событие и для влюбленных, и для их друзей. Ш.Тохтабаева в своей книге «Этикет казахов» пишет следующее:
«В настоящее время невесту похищают преимущественно по экономическим соображениям. Парень привозит девушку к родителям, где ее осыпают сластями и сажают за свадебную занавеску. Н а следующий день р одственники со стороны жениха едут к родителям невесты и совершают обряд Аяғына жығылу (припасть к ногам), чтобы принести свои извинения. Применяя всевозможные дипломатические приемы и объясняя умыкание исконностью и древностью традиции, они получают от родителей невесты прощение. В следующий раз родня жениха приезжает уже с қоржын (переметная сума), заполненными подарками. После примирения сторон свадьба проходит только в доме жениха».
Алып қашу: Дань традиции или пережиток прошлого
В южных регионах Казахстана еще жива традиция свадебного воровства, когда девушка вынужденно выходит замуж за похитителя. О любви здесь не может быть и речи. Тогда что это — изживший себя древний обычай или преступление? Читайте об этом в обзоре ИА «NewTimes.kz».
«Қыз алып қашу» в переводе с казахского языка означает сбежать с невестой или же похищение невесты. Этот древний обычай существует не только в Казахстане, но и в странах Центральной Азии, на Кавказе и Африканском континенте.
Изначально девушек крали с их согласия, когда родители выступали против брака. То есть речь шла о согласованном побеге.
«Если правильно переводить — «сбежать с невестой». И все становится понятно. Это делается по обоюдному согласию. Например, если девушку отдают замуж за нелюбимого, за старика, а у нее есть избранник, молодые договариваются и вместе сбегают. Традиция побега похожа на похищение, но это, повторюсь, совместное бегство. Сейчас от этого полузнания традиция трансформировалась, интерпретация стала другой», — рассказал писатель Канат Тасибеков в интервью КазТАГ.
К примеру, совсем недавно в Туркестанской области средь бела дня студентку похитили четверо молодых людей. Ее посадили в машину, увезли в другой город, где заставляли идти под венец. Отвергнутый жених надругался над девушкой, когда за стенкой находились его родственники. Пострадавшая написала на него заявление. Дело в скором времени должно поступить в суд.
Изредка видео кражи невесты становятся достоянием общественности, они набирают сотни тысяч просмотров. К примеру, пять лет назад, в апреле 2015 года, телеведущий Бауыржан Орда опубликовал на своей странице в Facebook ролик, в котором неизвестная девушка бьется в истерике и активно сопротивляется замужеству. В это время женщина постарше пытается надеть на нее платок. В конце концов, девушке становится плохо. Все это присутствующие снимают на камеру и попутно собирают «шашу».
>Тогда министр внутренних дел Калмуханбет Касымов заявил, что в МВД есть отдельный специалист, который просматривает такие видео и разбирается в ситуации.
«Сегодня проходило заседание комиссии по правам человека при Президенте РК. Воспользовалась возможностью напрямую задать вопрос министру внутренних дел о последних роликах, связанных с кражей невест. Касымов ответил, что в их ведомстве закреплен отдельный специалист, который с пристрастием мониторит эти видео! В дополнение он проинформировал, что сам лично их просматривал, то есть усилия интернета не напрасны», — написала в Facebook общественный деятель Айгуль Соловьева.
Похитителей невест привлекают к ответственности по статье 125 Уголовного кодекса «Похищение человека». По данной статье виновному грозит до 15 лет тюрьмы. Однако если похититель добровольно освобождает жертву и иных преступлений в его действиях нет, то он освобождается от уголовной ответственности. Встречались случаи, когда дело по факту кражи закрывалось по примирению сторон.
В конце января 2020 года в Алматинской области вынесли приговор четырем обвиняемым в краже невесты. Преступление произошло в мае прошлого года. 23-летний мужчина украл девушку с помощью троих друзей.
«Дождавшись, когда девушка выйдет с работы, друзья силой усадили потерпевшую в машину, забрали сотовый телефон и доставили в дом жениха. Под предлогом позвонить брату девушка попросила мобильник и сообщила в полицию о похищении», — сообщили в пресс-службе ДП Алматинской области.
Суд признал жениха и его друзей виновными в похищении группой лиц по предварительному сговору. Все четверо получили семь лет условно.
В соседних странах есть отдельная статья за кражу девушки для насильственной женитьбы. Опыт других государств проанализировал Kursiv.kz.
К примеру, в случае похищения невесты против ее воли в Узбекистане предусмотрена статья уголовного кодекса «Принуждение женщины к вступлению в брак или воспрепятствование к вступлению в брак».
«По данной статье принуждающие могут быть наказаны штрафом до 25 минимальных размеров заработной платы (до 5,6 миллиона сом, то есть примерно 230 тысяч тенге) или обязательными общественными работами до 15 дней. Более строгим наказанием могут стать исправительные работы до трех лет, ограничение свободы от одного года до трех лет или лишение свободы до трех лет», — пишет издание.
В Грузии за принуждение женщины к заключению брака грозит до четырех лет лишения свободы. В Туркменистане за похищение невесты предусмотрено до трех лет тюрьмы, а в Эфиопии — до десяти.>
После похищения и насильственной свадьбы лишь немногие обретают счастье в браке. Такие истории редко встречаются на просторах интернета. С одной из героинь подобной истории, 34-летней Карлыгаш, удалось поговорить изданию The-Steppe. Ее украли в 22 года. На тот момент у девушки были совсем другие планы на жизнь, и она не думала строить семью в ближайшие годы. С будущим мужем ее познакомила подруга. До самой кражи они толком и не общались, виделись только в общих компаниях.
«В день кражи посетили кафе: он, двое общих друзей и я. После ужина погуляли по городу и сели в его машину, он должен был развезти нас по домам. Приехали к нему домой под предлогом «поздороваться». Когда вышла из машины, навстречу нам вышла его сестра и спросила: «Кто из вас Карлыгаш?» За ней вышли бабушки, и я поняла, что меня украли», — вспоминает Карлыгаш.
Невеста сопротивлялась как могла. Уговоры продлились до шести утра. Родственники девушки хотели забрать ее домой, но жених убедил невесту остаться, пообещав счастливую жизнь. Сейчас у Карлыгаш все хорошо, муж сдержал свои обещания, пара воспитывает двоих сыновей.
Истории с кражей невесты почти всегда заканчиваются либо свадьбой, либо судом, но бывают редкие исключения.
Несколько лет назад корреспондент Nur.kz общался с девушкой по имени Жулдыз. Жительница Алматинской области рассказала, что однажды решила доехать до города на попутке. За рулем сидел парень, молодые люди разговорились. По пути водитель сказал, что ему нужно завезти документы домой, Жулдыз согласилась. Молодой человек взял какие-то бумаги и отправился в дом, в этот момент к оставшейся в машине девушке вышли празднично одетые бабушки и надели платок. Жулдыз не понимала, что происходит, начала кричать и отбиваться. Тогда ей предложили уйти, переступив через легшую на пороге бабушку.
«Я перешагнула и убежала. Я не знала, где нахожусь, место было мне незнакомо. Парень догнал меня на машине, стал успокаивать, извиняться и рассказал, что встречается с девушкой, но она отказалась выйти за него замуж. Он не хотел разочаровывать близких и решил привести любую другую девушку в качестве невесты. Он был в отчаянии, и я его простила», — цитировал девушку портал.
>Точных статистических данных о похищении девушек в Казахстане нет. В 2016 году организации по защите прав женщин сообщали, что ежегодно в республике совершается до пяти тысяч похищений невест — около 13 случаев в день. Это только те случаи, о которых известно. Очень часто жертвы не заявляют о преступлении в соответствующие органы — они запуганы и пребывают в растерянности.
Два года назад социолог Серик Бейсембаев привел данные опроса, как казахстанские мужчины относятся к традиции «алып қашу». Результаты показали, что каждый третий молодой человек в возрасте от 15 до 29 лет не видит ничего страшного в краже невесты.
Но времена меняются. Если раньше большинство девушек не предавали огласке, что их похитили насильственным путем, то сейчас жертвы все чаще стали обращаться в полицию и доводить дело до суда. Это показывает, что гендерные предрассудки у части казахстанцев стали развеиваться и женщины стали бороться за свои права.
«Үзілді-кесілді қою керек». Маман қазақта қыз алып қашу дәстүрі болмағанына дәлел айтты 19 ноября 2021, 12:48
Қазір қазақ қоғамында қыз алып қашу сейілмей тұр. Бұл қазақтың дәстүрі деген желеу айтылады. Жалпы, қазақта «қыз алып қашу» деген дәстүр болған ба? Этнограф Болат Бопайұлы Tengrinews.kz тілшісіне қазақ қоғамындағы қыз алып қашу туралы айтып берді.
Маманның айтуынша, қазақта «қыз алып қашу» деген дәстүр де, ғұрып та, салт та, ырым да жоқ.
Сондықтан, этнограф бұрын қазақ қоғамында қыз алып қашу болмағанын сөз етті.
Фото: alashainasy.kz
Болат Бопайұлының айтуынша, аттан жығылса да, салттан жығылмаған қазақ дәстүр мен салтты еш уақытта бұзбаған. Ата салтын қаз қалпында сақтаған. Оған ғасырлар бойы қиянат жасамай, атқарып келгенін еске салды.
Этнограф қазақ дәстүрі деп сылтауратып, қыз алып қашуға заң бойынша қатаң қарау керегін айтты.
© ult.kz
Болат Бопайұлының айтуынша, қыз алып қашу қазақ дәстүрі емес десек те, мұндай жағдай бұрын ара-тұра болып тұрған екен, онда да жиі емес.
Маман қазақ отбасына жанжал әкелетін дәстүр мен салт жасамағанын еске салды. Ал жолдан қосылған жаңсақ дәстүр атқармаған.
«Үзілді-кесілді қою керек». Маман қазақта қыз алып қашу дәстүрі болмағанына дәлел айтты 19 ноября 2021, 12:48
Қазір қазақ қоғамында қыз алып қашу сейілмей тұр. Бұл қазақтың дәстүрі деген желеу айтылады. Жалпы, қазақта «қыз алып қашу» деген дәстүр болған ба? Этнограф Болат Бопайұлы Tengrinews.kz тілшісіне қазақ қоғамындағы қыз алып қашу туралы айтып берді.
Маманның айтуынша, қазақта «қыз алып қашу» деген дәстүр де, ғұрып та, салт та, ырым да жоқ.
Сондықтан, этнограф бұрын қазақ қоғамында қыз алып қашу болмағанын сөз етті.
Фото: alashainasy.kz
Болат Бопайұлының айтуынша, аттан жығылса да, салттан жығылмаған қазақ дәстүр мен салтты еш уақытта бұзбаған. Ата салтын қаз қалпында сақтаған. Оған ғасырлар бойы қиянат жасамай, атқарып келгенін еске салды.
Этнограф қазақ дәстүрі деп сылтауратып, қыз алып қашуға заң бойынша қатаң қарау керегін айтты.
© ult.kz
Болат Бопайұлының айтуынша, қыз алып қашу қазақ дәстүрі емес десек те, мұндай жағдай бұрын ара-тұра болып тұрған екен, онда да жиі емес.
Маман қазақ отбасына жанжал әкелетін дәстүр мен салт жасамағанын еске салды. Ал жолдан қосылған жаңсақ дәстүр атқармаған.
Қыз алып қашу. Ата дәстүрі ме әлде заңмен тосқауыл қояр ескірген салт па?
Елімізде қыз алып қашу статистикасы жүргізілмейді. Өйткені, қылмыстың осы түріне қатысты арнайы бап жоқ. Бұрынғы мен қазіргі қыз алып қашудың айырмашылығы неде?
Танымайтын қызды күштеп әкеліп, әйел баласының тағдырымен ойнағысы келетіндер әлі де бар. Себеп неде? Заңның осалдығы ма, әлде ескі салттың қалдығын қолдайтындардың әсері ме?
Жігіттер көнетін қызды ғана алып қашады
Психолог Айбек Сыдықовтың айтуынша, мәселені бір ғана психологиялық тұрғыдан қарауға болмайды. Құқықтық аспектісін де назарға алу керек. Қызды алып қашып әкеліп, отбасын құратын адамдар салт-дәстүрді тек сылтауратады деген пікірде.
Біріншіден, бұл құқықтық сауаттылықтың төмендігінен. Екінші – инфантильдік, яғни, адамның өз әрекетінің салдары мен жауапкершілігін сезінбеуі. Кез келген адам бұл әрекеті үшін қылмыстық жазаның бар екенін ұғынуы керек. Біз құқықтық елде өмір сүріп жатырмыз. Инфантил – кінәні өзінен емес, басқа жағдайлардан іздеп, не болмаса тағдырынан көре кететін адам. «Жолым болмай қалды» деп, оған мемлекетті не жұмыс берушіні, жұлдызнама сияқты басқа кесе-көлденең болған барлық нәрсені кінәлі деп есептейді.
Оқи отырыңыз: Сүндеттеудің сыры
– Үшіншіден, адам болашақ жары ретінде кім көрінгенді алып қашпайды. Ол осы адам көнеді-ау деп таңдайды. Көнбесе, араға туысқандарымды саламын, әйтіп-бүйтіп көндіремін деген мақсатпен осындай қадамға барады. Ондай адамдар, тіпті болмаса, «кетіп қалу ұят» деп адамның санасын манипуляциялауға дейін барады, – дейді психолог.
Жәбірленуші алдын ала таңдалып қояды
Психологияда «аңдушы» мен «құрбан» деген ұғым бар. Яғни, алып-қашу ойы бар адам өз әрекетіне көнетін жәбірленушіні таңдайды. Бұл да сондай жағдай.
– Өкінішке қарай, ХХІ ғасырдың өзінде осындай қылмыс істі соңына дейін жеткізіп, қылмыскердің лайықты жаза алуын ешкімнің қадағаламауынан болып жатады, – дейді Айбек Сыдықов.
Арнайы бап болмаса да, қылмыскер жазаланады
Бұл қылмысқа қатысты жеке бап жоқ. Сол себепті, елімізде қыздарды еріксіз алып қашу деректері туралы нақты есеп жоқ. Өйткені, бұл қылмыс – ҚР Қылмыстық кодексінің «Адам ұрлау» бабына жатқызылған. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің мәліметінше, осы бап бойынша:
2016 жылдың 12 айында – 96 қылмыс тіркелген.
2017 жылдың 10 айында – 17 қылмыстық іс қана сотқа жетіп, 30 адам бас бостандығынан айырылыпты.
Жеңгетайлық жасағандар да жазаланады
Заңгер Динара Маратованың айтуынша, Қылмыстық кодекстің 125 бабында адамды ұрлау – алдын ала сөз байласып, адамдар тобымен жасалса, мүлкiн тәркiлеп немесе жетi жылдан он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру қарастырылған».
– Яғни, қызды алып қашуға қатысқан барлық адам жауапқа тартылады деген сөз, – дейді заңгер. – Ал, бұл іске тартылған адам біреу болса, жазасын өтейтін мерзімі азаяды. Сондықтан да қызды бір топ адам ұйымдасып алып қашқанымен, оған қатысқан адам санын азайтып көрсетуге тырысады.
Кей қыздар «алып қашу» операциясын өздері ұйымдастырған
– Үйлену процессін ықшамдап, шығынды қысқарту үшін жігіт пен қыз өзара келісіп, осындай қулыққа барады. Ал, танымайтын қызды алып қашып кетсе – ол ұрлық. Қазақта ондай болмаған. Бұл кейін шыққан масқара, – дейді этнограф Досымбек Қатранұлы.
Айтуынша, ХІХ ғасырда дәстүрлі ортада құдаласу, айттыру деген жора-жосық болған. Десек те, қыз алып қашу мүлдем болмаған деп айту қате.
Мысалы, бұрындары қыз айттырып қойған теңін менсінбесе не қаламаса, қашып кеткен. Яғни, көңілі жарасқан жігітпен қашып кетудің айласын қыздың өзі ұйымдастырған. Осындай қыздың келісімімен болатын дүниені ғана қазақ «алып қашу» деген.
Қыз алып қашу – үйленуді оптимизациялаудың жолы
– Ал қазір барыс-келісті азайту үшін, үйленуге кететін қаражатты жеңілдету мақсатында, артық той-томалақ жасап, ағайынды шығынға батырғысы келмесе не қаражатты оңтайлы пайдаланып, ықшамдағысы келсе, екі жастың келісімімен жасалуы тиіс.
Жаман нәрсе емес, қазірде қолдануға болады, – деп есептейді Досымбек Қатранұлы.
Айттырылған қалыңдығын алып қашса.
– Мұндайда өзінің айттырылған қалыңдығын алып қашқаны үшін, жігіттің туыстары ат-шапан айып төлейді. Және бұл аса ауыр қылмыс болып есептелмеген, – дейді Досымбек Қатранұлы. Мұндай жағдай, көбінесе күйеу жағының қыздың қалың малын түгел төлеуге жағдайы жетпеген кезде болған.
Қыз сүйгенімен қашып кетсе.
– Ал айттырып қойғаны көңілі жарасқан басқа адаммен қашып кетсе, қыздың туыстары жігітке қалыңмалын қайтарып берген. Кейде сол рудың бір қызын немесе қыз орнына қалың мөлшерін айып ретінде үстіне қосып төлеген,– дейді Досымбек Қатранұлы.
Қашқан қыздың әкесі айыпты болмаса, онда құнды алып қашқан жақ төлеген. Ал қыздың әкесі алып қашушымен ым-жымдас болса, бұрынғы құдасына қалыңын қайтарып, өз тарапынан айыбын төлейді немесе басқа қызын береді.
– Басқа бір қызын беретін кезде, ағайын-туыстық, көршілік қарым-қатынастың бұзылмауына қатты мән берген. Бұл кәдімгі «Жеті жарғы» сияқты ата-баба жолы деп аталып келген ереже аясында шешілген, – дейді этнограф.
Бәстесіп алып қашқан
– 19 жасымда мені жүріп жүрген жігітімнің танысы алып қашты,– дейді өз қайғысымен бөліскен Алмагүл (өтініші бойынша кейіпкердің есімі өзгертілді).
Алмагүл бүкіл өмірін тас талқан еткен сол күнді ұмытқысы-ақ келеді. Бірақ.
– Уақытты кері қайтару мүмкін болса, сол күні ештеңеге қарамай кетіп қалатын едім, – дейді ол.
Алмагүл Көкшетау қаласындағы педагогикалық колледжде екінші курсында оқып жүргенде бір жігітпен танысады. Екеуі бір-бірін ұнатып, сөз байласып, қыз бен жігіт болып жүре бастайды. Жаңа жыл қарсаңында жігіті оны өз ауылына (Көкшетаудан 150 шақырым) достарымен таныстыруға апарады екен.
– Жазда үйленеміз деп сендірген еді, – деп жылайды Алмагүл. Кейін естіп біліпті, сол кеште жігітіне бір танысы келіп: «мына қызыңды мен алып қашып, көндіре аламын» деп бәстескен көрінеді.
«Тағдырым осы шығар»
– Мүмкін ащы судың әсері болар, ол сондай ұсынысқа көнді дегенге сене алмаймын. Біз ауылға 29 желтоқсанда келгенбіз, сол күні кешке отырыс болды. 30 күні мені алып қашты, – дейді Алмагүл.
Алмагүлді алып қашушы жігіт бір көріп ұнатып қалғанын айтып сендірген. Жеңгелері мен ағайын-туыстары да қызды көндіруге барын салыпты.
Тағдырым осы шығар деп есі шыққан қыз амалсыз көнген. Артынан келген қуғыншы ағайын-тумасына да өзім келдім, жігітті ұнатамын деп шығарып салған.
Ауылға таныстыруға әкелген жігітін содан кейін көрмепті. Тек ұзын құлақтан ішімдікке салынып кеткені туралы естіген.
Бірнеше айдан соң күйеуі қол көтеруе бастайды. Кейін бұрын ұнатып жүрген қызына барғыштап жүргенін естиді. Ақыры айы-күні жақындап отырғанда таяққа жығылып, ауруханадан бірақ шығыпты.
– Есімді жинағанда, қатты соққы салдарынан ішімдегі баланың шетінеп кеткенін білдім. Дәрігерлер маған аман қалғаныңа шүкір айт деді. Ақыры ажырастық. Араға бір жыл салып, етек-жеңімді жинап, оқуымды жалғастырдым. Әлі тұрмыс құрғам жоқ, енді бала көтере алмаймын, жасым болса 28-де, – дейді Алмагүл.
Алмагүлмен тағдырлас қыз қаншама.
Алып қашудың құрбаны болған бір ғана Алмагүл емес. Бірі жайлы қалың бұқараға жария болса, тағы бірінің жағдайы жабулы күйде қала береді. Мәселен, 2017 жылдың жазында Алматыда басында алып қашып кетті деген Тілеугүл Қуаныш есімді бойжеткеннің артынша мәйіті табылғанын ел естіді
Тілеугүлді 30 шілде күні достары туған күнге барамыз деп, аға-жеңгесінен сұрап әкеткен. Кешке таман Тілеугүлден анасының ұялы телефонына «мені алып қашып бара жатыр» деген хабарлама келген. Артынша телефоны сөніп қалған.
Сол күні бойжеткеннің жақындары қыздарының барлық таныстарына хабарласып, іздестірсе де, таппайды. Тек 31 шілде күні кешке Тілеугүлдің қайтыс болғанын полициядан хабарлайды, денесін қаладағы мүрдеханадан табады.
Іс сотқа жетпей жабылып қалған
Тілеугүлдің әпкесі Жұлдыз Бұзауқызы әлі күнге дейін әділдік іздеп шырылдап жүр. Айтуынша, қылмыстық құрамы болмағандықтан 29 желтоқсан күні іс жабылып қалыпты.
– Заңгер істің қайта қаралып сотқа дейін жетуін қадағалаймын деп отыр. Көлеңкелі тұстары көп, сегізінші қабаттан құлағанда ұялы телефоны бүтін, денесінде еш сынық жоқ, қыз жерге шалқасынан, арқасымен құлаған. Бұның өзі күмәнді. Тірі адам биіктен құласа арқасымен түспейді. Тілеугүл қайтыс болған уақытта таңғы 4-5 сағат аралағында кіре берістегі бейнекамера да түсірмей қалған, – дейді Жұлдыз.
Айтуынша, тіпті сот-медициналық сараптама жасаған дәрігердің өзі ертесінде жұмыстан шығып кетіпті. Ал жүрегі қайғыны көтере алмаған әкесі инсульт алып, артынша дүние салыпты.
– Осылайша, бір отбасының тас талқаны шыққан. Артында қалған анасының енді әділдік іздеп сенделгісі жоқ. Оған жете алмайтынын біледі, – дейді Жұлдыз.
Заңгерлер арнайы бап болса дейді
Жуырда заңгер Әсел Тоқаева әріптесі Руслан Шагатаевтың қыз алып қашуға қатысты арнайы бап керек деген пікірін қолдаған болатын. Қос заңгердің бұл пікірі желіде қатаң сыңға ұшырап, артынша Әсел Тоқаева:
«Бізге де Қырғызстан сияқты қыз алып қашуға қатысты заңға «адамды некеге тұру мақсатында ұрлау» деген арнайы құқықтық норма не заң енгізу керек» деп жазған еді өзінің Facebook желісіндегі парақшасында.
Оның ойынша, Қылмыстық кодекстегі осындай норма, адамдарға дәл осы әрекеті қылмыс екенін ескертіп тұрар еді. Бірі болмаса бірі заңнан жүзі қайтар. Осылайша, тозығы жеткен салтымыздан құтылатын едік дейді заңгер.
Құқықты қызға беру керек
Заңгер Айгүл Орынбек те өзінің әріптестерін қолдайды. Себебі «қыз алып қашу» мен «адам ұрлау» екеуінің мотиві екі түрлі болуы мүмкін деген пікірде.
– Заңда нақты мынадай жағдай ескерілу керек, – дейді ол. – Мысалы, өз келісімімен қашқан 18 жастағы қыздың ата-анасының арызын қабылдамау керек. Яғни, құқықты қызға беру керек.
Айтуынша, қазір оңтүстік өңірдің өзінде бұрынғымен салыстырғанда еркінен тыс зорлықпен қыз алып қашу азайған. Оған себеп, адамдар әйтеуір қылмыстық жауапкершілік бар екенін біледі.
– Сонымен қатар, қыз алып қашамын деп аузы күйгендер де бар, – дейді заңгер.
Төрт баласы бар «қызбен» сегіз ай бойы жүрген
– Мәселен, жуырда қыз алып қашқан жігіт пен анасы кеңес сұрап келді. Жігіт қызбен сегіз ай бұрын танысып, сөз байласып жүрген. Тіпті, жігіт қызды үйіне алып қашып та келген. Сол кезде оның артынан күйеуі келеді. Төрт баласы бар екенін айтып, айқай-шу шығарған. Ал екеуі жүріп жүрген кезде қыздың анасы да жігітпен танысқан көрінеді.
Сонымен қатар, сегіз ай бойы қыз жігіттен қаржылай көмек алып та жүргенін айтқан. Мен жігіт жаққа қыз бен анасының үстінен алаяқтық бойынша арыз түсіруге кеңес бердім. Осындай оқиғаларды естіп-білгеннен кейін қазір танымайтын қызды алып қашу азайған, көп жағдайда сырға салып, отбасымен танысып барып, ұзатып алатын болған, – дейді заңгер.